Omaž ljudima koji su stvarali istoriju Opova: Stevan Milosavljević, ratni slikar i karikaturista (video)
Stevan Milosavljević-film
Ovaj projekat je sufinansiran iz Budžeta Republike Srbije – Ministarstva kulture i informisanja. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.
Na zidu, desno od ulaza u Opštinsku narodnu biblioteku Opovo, stoji već pomalo izbledela spomen ploča na kojoj dominira crvena petokraka. Na spomen ploči podignutoj 2. oktobra 1957. godine od strane Socijalističkog saveza radnog naroda, uklesana su dva imena – Jovan Popović i Stevan Milosavljević.
Mada danas, retko ko uopšte obraća pažnju na ovu spomen ploču, kada bi napravili anketu sa pitanjem da li znate ko su ljudi čija su imena zapisana, verujemo da za ovog drugog ne bi bilo previše tačnih odgovora. Svakako nezasluženo, jer je bio svestran umetnik i mada njegov rad nije ostavio monumetalni trag u srpskoj istoriji umetnosti, relativno kratak život Stevana Milosavljevića, s teškoćama koje su ga pratile, tegobe stvaranja u uslovima balkanskih i Prvog svetskog rata i mali broj sačuvanih radova ne nude dovoljno materijala za potpunu ocenu ovog umetnika, ali koji svakako zaslužuje više pažnje i priznanja nego što mu je ukazano.
Stevan Milosavljević je rođen 1. oktobra 1881. godine u Opovu. Nakon završetka gimnazije u Pančevu, prvi, drugi i treći razred učiteljske škole polagao je privatno 1898/1899. godine u Temišvaru, dok je ćetvrti razred, kao redovan učenik završio u Učiteljskoj školi u Aradu i diplomu stekao 1900. godine i zaposlio se na mesto učitelja u Omoljici, gde je radio od 1900. do 1904. godine.
Sa verovatno već ispoljenim darom za crtanje, Milosavljević se već nakon završetka gimnazije obraća za mišljenje čuvenom slikaru i profesoru u penziji Stevanu Todoroviću, inače autoru ikonostasa crkve u Opovu, koji mu daje pozitivne preporuke.
Kada govorimo o Stevanu Milosavljeviću možemo uvek da se usmerimo na te različite oblasti kojima se on bavio, koje su naizgled bile u bližoj ili daljoj vezi jedna sa drugom.
U činjenici da je bio prvo učitelj, a zatim i nastavnik crtanja vidimo jednu pedagošku osnovu u njegovom radu. Kako je došlo da se bavi umetnošću to je posebna priča, ali s obzirom da je izabrao jednu dobru školu, koja je bila za naše đake veoma privlačna u to doba krajem 19. veka jer je na neki način shvatanje umetničkog rada na Bečkoj akademiji bilo prevladano – Dimitrije Jovanov, kustos, istoričar umetnosti, Narodni muzej Pančevo.
Milosavljević 1904. godine odlazi u Peštu gde završava školu za nastavnika crtanja, a naredne godine upisuje Minhensku umetničku akademiju gde će do 1908. godine biti redovan student, prvo kod profesora Ludviga Herteriha, a zatim u klasi čuvenog profesora Huga fon Habermana.
Po završetku studija, prvo službuje u Pirotu kao profesor crtanja, zatim kraće vreme u Beogradu, a potom se nastanjuje u Pančevu
Jedan od prvih velikih poslova dobija već 1911. godine kada je radio na ikonostasu crkve Svetog velikomučenika Pantelejmona u Starčevu. Dobiti takvu porudžbinu u ono vreme značilo je priznanje, ali i znatnu materijalnu potporu. To je i jedini ikonostas koji je oslikao ali posledično se bavio slikanjem pojedinačnih slavskih ikona o čemu nam svedoče neka dela u zbirci Narodnog muzeja Pančevo.
Ikonostas u Starčevu je u obliku drvene pregrade sa ikonama rađenim na platnu kaširanom na drvetu. Na drvenim okvirima, kao i na biljnoj ornamentici i rozetama u lukovima iznad prestonih ikona nalazi se pozlata. Stubovi su tordirani i marmorirani ružičastom bojom, kao i parapetne ploče ispod prestonih ikona i dveri. Ikonostas ima 23 ikone, sve dekorativne prirode. I na njima se jasno pokazuje namera Stevana Milosavljevića da stroga ikonografska pravila uklopi sa impresionističkim težnjama: primenjena je rasvetljena paleta, svetlost je umerenog intenziteta, pa ne ugrožava u većoj meri čvrstinu crteža, što potvrđuje da se umetnik i u religioznoj tematici pridržava zahteva koje pred njim postavlja plenerizam. Pozadina na ikonama treperi od mnoštva kratkih, uznemirenih poteza, nanetih skoro poentilistički, najčešće u bledo oker ili modrom tonu. Primenom vrlo nežnih tonova ružičaste, sivobele i oker boja, stvara se utisak kao da je u pitanju neki nacrt za kostim ili dekor pozorišnog komada.*
I na prvi pogled može se uočiti da su pojedine partije na ikonostasu neujednačenih slikarskih vrednosti i pretpostavlja se da su rad nepoznatog slikara, njegovog pomoćnika. Na čitavom ikonostasu najuspelije su prestone ikone Bogorodice, Hrista i Kneza Lazara, na kojoj se umetnik i potpisao. Njima pripada i vrlo dobro urađen lik Bogorodice sa Hristom (za Bogorodičin tron), kao i lik Sv. Save (za arhijerejski tron).*
Pored slikarstva, Milosavljević je vrlo rano počeo da se bavi karikaturom i kao karikaturista je između 1913. i 1914. godine bio angažovan u humorističko – satiričnom listu „Vrač pogađač“, a u isto vreme je tokom balkanskih ratova bio bolničar u Dunavskom divizionu.
Ubrzo izbija Prvi svetski rat i Milosavljević se prijavljuje kao dobrovoljac.
Uvidevši značaj slikara, Štab Vrhovne komande srpske vojske izdaje i zvanično Uput za upotrebu ratnih slikara pridodatih štabovima viših jedinica na bojištu. Naredbu je izdao Vojvoda Radomir Putnik. Dokument je donet u nameri, kako bi se najvažniji trenuci borbe, pa i ostalih, ratom izazvanih prilika, sačuvali za istoriju. Naloženo je da se što vernije prikažu tokovi borbe, da se naslikaju svi važniji momenti i pouzdano predoči njihova imresija… Koliko je poznato, to je prvi put da se u Srbiji, zvanično uvodi naziv ratni slikar.
Četiri godine rata Milosavljević će provesti u srpskoj vojsci kao ratni slikar od Drine do Solunskog fronta. To je period kada će ispoljiti svoju punu umetnički zrelost i nastanka nekih od njegovih najpoznatijih slika, impresionističkih kompozicija prizora sa bojnog polja ali će na Solunskom frontu uporedo raditi i vojničke karikature.
Po završetku Prvog svetskog rata Milosavljević se nastanio u Pančevu, gde je radio kao slikar. Kao član umetničke grupe Lada učestvovao je na njenim godišnjim izložbama u Beogradu. Sa većim brojem radova izlagao je na izložbi ratnih slikara u Beogradu 1919. godine i u na izložbi likovnih umetnika u Somboru 1921. godine.
Među njegovim poznatim slikama su Portret Poljakinje lekarke (1917), Posle okršaja na Crnim čukama (1917), Vojnici u nastupanju (1917), Portret Simke Jovanović kao bolničarke (1918), Kralj Petar na položaju (1919), Bugarski rovovi (1919), Sunčan dan (1920), Portret gđice V. Živković (1921), Portret dr. Jefte Šambeka (1921), Autoportret (1921), Bogorodica (1923).
Međutim, smatra se da kao umetnik nije bio inovator, radio je tehnikom svojih minhenskih profesora ali je bio vrlo vredan i posvećen tako da njegovo delo ima veću vrednost od reputacije koju je uživao.
Taj minhenski koncept slike nije bio možda toliko dovoljno avangardan za to doba, s obzirom da je usvojio neke elemente impresionizma i impresionističke tehnike ali ne i suštinu te umetnosti. Iako se bavio svetlošću kao osnovnom karakteristikom, čuvala se ta osnova čvrstina predmeta u predstavljanju, a samim tim se to na neki način odrazilo u radu Stevana Milosavljevića. Između ostalog, obeležje tog slikarstva možemo da vidimo u jednoj realističkoj koncepciji kojom ne prepoznajemo, živi, pojavni svet sa čvrstim konturama, dok se blago razleže na svetlosti kao jednoj svetlosnoj osnovi. To je jedan poseban način rada na otvorenom prostoru jer samim tim kada se prihvate neki kanoni, drugi se zapostave, tako da atelje kao osnova rada dotadašnjeg slikarstva, tog jednog strogog kanona u zatvorenom prostoru prestaje da postoji kao dominantan vid, tako da slikari još od Barbizonske škole u Francuskoj počinju da slikaju na otvorenom gde praktično počinju da osećaju živi svet oko sebe, svetlost i sve atmosferske prilike.
To je vidljivo i u radu Stevana Milosavljevića gde vidimo i te odlike slivenog poteza, ali vidimo i odlike impresinonističkog kratkog poteza, paleta je rasvetljena, a često i njegove uljane slike imaju na neki način obeležje pastelne tehnike sa tim mekim obrisima i oblicima – Dimitrije Jovanov, kustos, istoričar umetnosti, Narodni muzej Pančevo.
Za slikarski postupak Stevana Milosavljevića zanimljiva je „Bitka na Čakoru“ ili „Posle okršaja na Crnim čukama“ kako se ova slika danas zove. Na njoj dominira predeo zasićen bojama i suncem, što se u refleksima ponavlja na površini neba, a na samoj ivici horizont koloristički su naznačeni obrisi izginulih ratnika. Na figurama svetlost je ugašena, preovladale su duboke, tamne senke, što uz pastuozno tretiranu površinu, samim tim i reljefnu fakturu, doprinosi utisku nemira i dramatičnosti prizora. Ovaj rad ima snažno impresionističko obeležje.*
U opusu Stevana Milosavljevića, posmatramo li sačuvana dela iz ratnog perioda, posebno mesto zauzimaju pasteli. Njegovoj prirodi kao da je najviše odgovarala fina podatna mekoća pastela, kao da je tek tu mogao da se sa mnogo osećajnosti i psihološke analize prepusti svojoj u suštini lirskoj prirodi, likajući brižno i saosećajno svoje ratnike, obične vojnike, oficire, bolničarke, usamljene povijene figure na putu ka svojoj Golgoti.*
Stevan Milosavljević je bio skroman čovek, ali je celog života bio društveno i politički aktivan. Nakon Prvog svetskog rata vatreni je borac za prava dobrovoljaca i učesnika rata. Piše žalbe, predstavke i uvodnike. Takođe, pomaže izložbe „Dobrotvorne zadruge Srpkinja“, jedan je od osnivača Uprave fonda glumačkog doma“ u Pančevu, a uradio je dekor za komad „Kraljeva jesen“.
Svoju politički angažovanost posebno je izrazio kroz karikaturu. Bio je cenjeni karikaturista u međuratnom periodu, kada je političke teme kroz karikaturu opisivao od 1924. godine u pančevačkom časopisu Banatski radikal, gde je posledenje godine života bio glavni i odgovorni urednik.
Milosavljević se bavio i karikaturom. To je veoma zanimljiv iskorak na polju političke karikature, uopšte za ovo podneblje. U Pančevu postoji ta tradicija rada na karikaturi koja nije iznedrila mnogo autora ali može se reći da postoji, od neke osnovne iskre, još od druge polovine 19. veka kada je Jovan Jovanović Zmaj jednu godinu uređivao svoj humorističko – satirični časopis Žiža u vreme kada je živeo u Pančevu. U tom listu se pojavljuje jedna ili više ilustracija koje imaju obeležja karikaturalnog prikaza. U osnovi to nije karikatura ali je ilustarcija koja sadrži tu iskru. Potom, bili su tu još neki profesori pančevačke gimnazije koji su se bavili amaterski karikaturom, a do Stevana Milosavljevića teško je utvrditi tu još neke ličnosti.
Njegov rad na karikaturi, koji je dokumentovan, počinje u beogradskom humorističkom listu „Vrač pogađač“ u periodu trajanja Balkanskih ratova 1912 – 1913. kada je sarađivao sa tim časopisom.
Međutim, kruna njegovog rada na političkoj karikaturi je u periodu izlaženja pančevačkog lista „Banatski radikal“ čiji je on urednik bio jednu godinu, nažalost, baš u pretposlednjoj godini svog života. To je na neki način jedna specifična uloga, da on kao urednik, neko ko zastupa jednu političku liniju, može da odgovori kao karikaturista i da sačuva samostalnost te discipline. Možemo reći da je donekle uspeo u tome, a zapravo najveća njegova nepoznanica su karikature koje su rasute ili nestale. Dve njegove originalne karikature čuvaju se u zbirci Narodnog muzeja u Beogradu, a moguće je da ima sačuvanih originala u nekim privatnim zbirkama – Dimitrije Jovanov, kustos, istoričar umetnosti, Narodni muzej Pančevo.
Milosavljević će postati poznat po slikama iz rata, vrhunac je dostigao u svojim studijama i portretima u tehnici pastela, kao i radom na karikaturi koja odiše dobroćudnim humorom.
Bio je bolešljiv i umro je 9. maja 1926. godine u Dubrovniku gde je bio na lečenju. Imao je samo 45 godina, sahranjen je u Pančevu.
Posthumno njegove slike su izlagane na kolektivnim izložbama u Beogradu, Zagrebu, Pančevu, Liježu, Čačku i Novom Sadu, dok su u Opovu organizovane dve velike izložbe: 1967. godine u Domu kulture „Oga Petrov“ u saradnji sa Narodnim muzejom Beograd „Stevan Milosavljević i ratni slikari 1912 – 1918“ i zajednička izložba Galerije „Jovan Popović“ Opovo i Narodnog muzeja Pančevo, 1995. godine.(Č.V.)
Foto: Č.Vučković / Narodni muzej Pančevo / Dragan Maslarević (press arhiva)
*Svetlana Mihajlović Radivojević – Katalog Stevan Milosavljević 1881 – 1926, Opovo, 1995