Vila „Mis Helena“ tekovina podmaršala Mihajla Manojlovića
OPOVO, 17. jul 2023 – U očekivanju završetka sveobuhvatne sanacije i adaptacije zgrade Vila Mis Helena u Opovu i njene nove namene kao muzejskog prostora, koja se ove godine sprovodi u realizaciji Pokrajinskog sekretarijata za kulturu i lokalne samouprave, valjalo bi rasvetliti događaje njene izgradnje koji, nažalost, ili nisu precizno zabeležni u pisanim istorijskim izvorima ili su kasnije pogrešno interpretirani, ali pre svega rasvetliti lik njenog graditelja, austrougarskog podmaršala (feldmaršal) i plemića Mihajla Manojlovića (1846 – 1905).
Vilu su na temeljima stare zgrade sagradili austrougarski general (podmaršal) srpskog porekla Mihajlo Manojlović i njegova supruga Jelena (1863 – 1929), ćerka opovačkog trgovca Nikole Matića, krajem 19. i početkom 20. veka.
U to vreme pukovnik sa službom u Zemunu, Mihajlo se sa Jelenom venčao 1887. godine. On je imao 41, a ona 24 godine i u braku nisu imali dece. Manojlović se posebno istakao u operacijama zaposedanja Bosne, a unapređenjem u generala dobio je i plemićku titulu.
Po Istoriji Torontalske županije, Vilu (Urilakot) je sagradila generalova udovica Ilona (Jelena) 1906. godine, što bi značilo da je izgrađena (ili završena) tek posle generalove smrti. Međutim, hroničar Opova sveštenik Andreas Majer u svojim beleškama navodi da je razgovarao sa Milošem Svirčevim iz Opova koji je tvrdio da je više puta bio kod generala u vili jer mu je otac bio generalov kočijaš, tako da se nameće zaključak da je zgrada ipak bila sagrađena još za generalovog života. I zaista, teško da bi se udovica Jelena odlučila sama da sagradi plemićki dvorac, znajući da je i njen miraz bio vrlo skroman, kao i materijalno stanje nakon što je postala udovica. Po tadašnjem zakonu, udajom za visokog oficira porodica mlade je morala položiti veliku kauciju. Nikola Matić je navodno svotu od 40.000 forinti pozajmio od Jeleninog ujaka, a tek nakon više godina zajam je vratio Jelenin brat Jovan. Ono što na osnovu svega možemo zaključiti, jeste da se vila najverovatnije gradila od 1900. i da je potpuno završena 1906. godine.
Vila Mis Helena početkom 20. veka
Druga velika nedoumica je bilo tačno ime generala i dugo vremena se pogrešno interpretiralo. U svojim hronikama Andreas Majer navodi da se general zvao Milan Mihajlović. Da li je njegovo prezime bilo pogrešno upisano u Istoriji Torontalske županije ili je to zaključio na osnovu podatka da je vilu sagradila Ilona Mihajlović, kako Majer navodi da je tamo upisano, ne znamo. U svakom slučaju, Majer kaže da je gravirani natpis koji je stajao ispod statue orla na vrhu frontalne fasade „Vila Mis Helena“ (Vila gospođa Jelena), narod kolkvijalno zvao Mihaljena (Mihajlo) ili Mihajlena (MIHAJlo + jeLENA), misleći da se general pogrešno zvao Mihajlo. Ali, ispostavilo se da se general zaista zvao Mihajlo.
Zanimljivo je da se generalovo ime pogrešno navodi i u jednom članku beogradske Pravde objavljenog 10. septembra 1925. godine u kojem autor članka „Originalna slika vladike Rada“ ime generala navodi kao Milan Manojlović.
Rešenje ove zagonetke nalazi se na groblju u Glini, rodnom mestu generala gde se nalazi memorijalni kompleks u kojem je 1905. godine sahranjen, a u tekstu „Glinsko groblje, čuvar zaboravljenog vremena“ https://banija.rs/banija/17373-glinsko-groblje-cuvar-zaboravljenog-vremena.html (14. novembar, 2017) o njegovom životu i vojničkoj karijeri piše Igor Mrkalj.
Mihajlo Manojlović je rođen 1846. godine u Glini (Banija), u vojničkoj porodici jer mu je i otac bio oficir. I ovde imamo neslaganje sa Majerovim navodima, koji kaže da je general rano ostao bez roditelja i da je kao najbolji đak poslat o državnom trošku na dalje školovanje, najverovatnije u vojnu akademiju, dok se u nekrologu objavljenom u zagrebačkom Novom Srbobranu navodi da je Manojlović rođen 1846. u Glini, gde mu, kaže autor, ,,i danas živi otac kao carski i kraljevski kapetan u miru” († Vitez Mihajlo Manojlović c. i k. podmaršal”, Novi Srbobran, Zagreb, God. III., broj 113, petak 27. maja (9. juna) 1905; “Manojlović, Michael von (1845-1905), Feldmarschalleutnant”, u: Österreichisches Biographisches Lexikon 1815-1950, Bd. 6, Wien 1973., str. 59″).
Osim što je bio sposoban general, Manojlović se istakao i na srpskom nacionalnom planu u okviru Austrougarske monarhije vodeći fond srpskog dobrotvora Save Tekelije za stipendiranje srpskih studenata.
Umro je iznenada na vojnim manevrima u Jaroslavu (Galicija) u Poljskoj 1905. godine. Opovčani su pogrešno pričali da je poginuo nakon pada s konja, međutim Majer kaže da je njegova sinovica Julkica ispričala drugačiju verziju i da su se tokom manevra penjali na brdo i da je tom prilikom general doživeo srčani udar od čijih posledica je i umro. Vojnici su mu navodno napravili krevet od poljskog cveća i da je sahranjen u Beču, što se opet ne slaže sa mestom njegovog memorijalnog kompleksa i nadgrobnog spomenika u Glini.
U trenutku smrti Manojlović je bio komandant Druge austrougarske divizije, a čin podmaršala (feldmaršala) je bio drugi najviši čin u austrougarskoj vojsci. Takođe, Mrkalj posebno ističe sačuvanu fotografiju pokojnika na njegovoj grobnici u gornjem delu spomenika, na porculanskoj pločici ovalnog oblika. Na njoj se jasno vidi oznaka čina podmaršala, kao i čitav niz vojničkih odlikovanja, koja se nalaze na svečanoj vojničkoj uniformi Manojlovića.
Generalova udovica Jelena je umrla 1929. godine u Ruskoj bolnici u Pančevu, a sahranjena je u kapeli na opovačkom groblju, koju je sagradila oko 1927. godine. Vilu je nasledila Julkica, ćerka njenog brata Jovana Matića, koja je bila udata za Milivoja Aračića, sina generala Aračića iz tadašnjeg Velikog Bečkereka (Zrenjanin). Zbog svog načina života, Milivoje je vrlo brzo rasprodao imanje, dok je vilu 1936. godine navodno izgubio kockajući se sa advokatom Dudom Boškovićem (ili je prodao zbog dugova), koji će joj promeniti naziv u „Vila Melanija“, po svojoj ženi Melaniji Bošković.
Dušan Duda Bošković (1881 – 1966)
Dušan Duda Bošković (1881 – 1966) je bio ugledni pančevački advokat i vodio je jednu od najvećih advokatskih kancelarija na Balkanu. Bio je političar, veleposednik, vlasnik lista „Pančevac“ i jedan od najbogatijih ljudi svoga doba. Poslanik u Narodnoj skupštini Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije Kraljevini Jugoslavije. Opovo je bila jedna od njegovih izbornih jedinica, a za naše mesto je bio vezan i ekonomski. Kao arendator držao je u ribolovnom zakupu Tamiš od Idvora do Sefkerina, Dunavac, Karaš, Besni Fok i Dunav od Karaša do Preliva.
Vila kao osnovna škola posle Drugog svetskog rata
Kako navodi drugi opovački hroničar učitelj Dragan Manojlović, po završetku Drugog svetskog rata zgrada je nacionalizovana i od 1948. služila je kao osnovna škola. Za potrebe škole je adaptirana, prvo 1951. godine kada je imala pet učionica, a konačno preuređena 1959/60. godine kada je zatvorena velika kapija i dograđene nastavnička zbornica, nove učionice, kuhinja, trpezarija i kancelarija. Izgradnjom nove škole 1983. godine zgrada služi kao privredni i magacinski prostor i nažalost, stari, originalni deo počinje da propada. U cilju zaštite, 2012. godine renovirane su frontalne i bočne fasade ali ni to nije bilo dugog veka, jer je fasada ponovo počela da propada, a došlo je i do urušavanja krovne konstrukcije, tako da je početkom ove decenije bila u kritično devastiranom stanju.
Renoviranje fasade 2012. godine (foto Glas Opova)
Osim svoje arhitektonske i kulturne vrednosti, Vila Mis Helena je tokom svoje istorije bila bogata u enterijernom delu.
Prilikom jednog svog putovanja na Cetinje 1900. godine (mada postoji i podatak da je general jedno vreme bio komandant austrougarske vojske u Boki Kotorskoj), Manojlović je na molbu tadašnjeg cetinjskog vladike kupio vrednu umetničku sliku vladike Petra Petrovića Njegoša u prirodnoj veličini koja je bila na aukciji u najstarijem crnogorskom hotelu Lokanda (izgrađenom 1863. godine).
Priča kaže da je basnoslovnu cenu ponudila supruga tadašnjeg ministereaidenta Kučinskog koja je bila vrlo bogata i čija je namera bila da je prenese u Visbaden. Bez obzira što je bio austrougarski general, Manojlović, kao veliki patriota, a u ono vreme i predsednika Tekelijinog Fonda, uz znatno veću cenu otkupljuje sliku i prenosi je u Opovo. Slika se nalazila u vili do 1936. godine kada je zgradu preuzeo Dušan Bošković, a sliku prodao.
Takođe, u vili se nalazila i velika kolekcija lovačkih trofeja, oružja, uniformi i skupocenog nameštaja. Kako navodi Dragan Manojlović, Uprava narodnih odbora je to nakon Drugog svetskog rata rasprodala, a prodavalo se sve do 1952/53. godine (keramičke peći, veći ormani, itd), čime je učinjena nemerljiva šteta za materijalnu kulturnu i istorijsku ostavštinu Opova.
(Č.Vučković)
