Kulturna dobra i istorijska baština Opštine Opovo (7) SAKRALNA UMETNOST – ČETIRI PRAVOSLAVNE I JEDNA RIMOKATOLIČKA CRKVA

OPOVO, 28. novembar 2025

Kulturna baština, kulturno nasleđe ili kulturno dobro, podrazumeva dobra koja su nasleđena od prethodnih generacija ili koja nastaju u sadašnjosti, a imaju specifičnu vrednost za ljude i treba da budu sačuvana za buduće generacije.Ova dobra najčešće su pod režimom zaštite, imaju simbolički značaj u svesti ljudi, a sa ekonomske strane predstavljaju turistički potencijal. Kulturna baština utiče na identitet određenog naselja, regiona ili države.

Crkve spadaju među najstarije arhitektonske objekte na teritoriji Opštine Opovo. Naravno, crkveni objekti su građeni i postojali i pre sadašnjih građevina, i to su bile crkve od drveta ili naboja. Pored svog verskog i istorijskog značaja hramovi imaju posebnu vrednost sa aspekta arhitekture, a njihovi ikonostasi predstavljaju značajna umetnička dela. Sve crkve su izgrađene u klasicističkom stilu, a dve pravoslavne crkve, u Opovu i Sakulama, imaju status zaštićenog nepokretnog kulturnog dobra od velikog značaja.

SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA „PRENOS MOŠTIJU SVETOG OCA NIKOLE“ U OPOVU

Izgradnja opovačke crkve, koja je posvećena prazniku „Prenos moštiju Svetog oca Nikole“, započeta je 1829. a završena 1831. godine, kada je hram i osvećen. Ova crkva ima status nepokretnog kulturnog dobra od velikog značaja.

Crkva je jednobrodna građevina sa polukružnom apsidom na istočnoj i zvonikom na zapadnoj strani, i elementima neorenesanse u obradi fasada. Komplikovani arhitektonski sklop i rezbarija ikonostasa delo su veštog majstora. Celinu sa ikonostasom čini drvena oplata koja pokriva zidove pevnica, arhijerejski i Bogorodičin tron.

Ikonostas je slikao Stevan Todorović koji se 1885. potpisao na svim prestonim ikonama. Todorović je pored uravnotežene kompozicije i dobrih proporcija portretski predstavljenih likova na prestonim ikonama, ovde postigao i koloristički sklad toplije palete i gušće paste. Obradio je pojedine teme iz srpske istorije (Zamonašenje Stefana Nemanje), dok je na Bogorodičinom tronu ostvario uspeli tondo na kome je prikazan Anđeo koji se javlja Josifu u snu.

Stručnjaci tvrde da je ovo najuspešnije delo Todorovića, kada su u pitanju ikonostasi. Da li je to zbog bogate naknade koju je dobio za ovaj rad i činjenice da je ceo ikonostas naslikao lično bez svojih „šegrta“ koji su ga inače često zamenjivali, tek ikonostas u Opovu je pravo malo remek delo ovog umetnika.

Stevan Todorović je rođen 13. aprila 1832. godine u Novom Sadu i pripada vodećim slikarima srpske epohe romantizma, mada je u tokom kasnijeg dela karijere slikao u duhu akademizma. Slikarski se školovao u Beču, a kratko vreme je proveo i u Minhenu. U Novi Sad se vratio 1875., a godinu dana kasnije je prešao u Beograd, gde je 1877. godine osnovao prvu beogradsku slikarsaku školu. Spada među najplodnije srpske slikare romantičare. Naslikao je 30 istorijskih kompozicija, preko 300 portreta i oko 700 ikona. Svoja dela je izlagao u okviru paviljona Kraljevine Srbije na međunarodnoj izložbi u Rimu 1911. godine, a umro je 22. maja 1925. godine.

Po starijim popisima Zavoda za zaštitu spomenika kulture navodi se da su u crkvi su sačuvane i neke starije ikone iz 17. i 18. veka (sv. arhiepiskopi Arsenije i Sava Srpski, Nerukotvoreni obraz iz 1773) i nekoliko celivajućih ikona od kraja 18. do druge polovine 19. veka. Međutim, na sajtu banatske eparhije nalazi se informacija da se u opovačkom hramu nalaze dve ikone iz 1785. godine, dok su dve u Vladičanskom dvoru u Vršcu.

Vredan istorijski materijal predstavljaju matične knjige iz 1896. godine, dok se originali matičnih knjiga od 1. januara 1768. do 1896. godine nalaze u Istrijskom arhivu Pančevo, a kopije u Matičnoj službi Opštinske uprave Opovo.

SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA „PRENOS MOŠTIJU SVETOG OCA NIKOLE“ U BARANDI

Srpska pravoslavna crkva je posvećena Svetom Nikoli, odnosnu prazniku „Prenos moštiju svetog oca Nikole“, izgrađena je u klasicističkom stilu 1814. godine. Pripreme za izgradnju crkve počele su 1803. godine, kada su meštani uputili molbu nadležnoj vlasti u Budimu da “sakupljenu pomoć od 1000 forinti upotrebe za izgradnju crkve”. Sasvim je moguće da je zahtev usvojen, pa je sa tim, i uz još neki drugi novac, crkva završena 1814. godine.

Iste godine oslikan je i ikonostas čiji je autor bio slikar Georgije Popović, ali je ikonstas kompletno preslikan i pozlaćen 1930. godine od strane slovenačkog slikara Antona Kožela, tako da o samom radu Georgija Popovića teško možemo dati neki konkretan sud o njegovom izvornom slikarstvu. U svakom slučaju Popović je poznavao ikonografiju i načine postavljanja figura u prostoru ali nam, nažalost to u ovom slučaju nije poznato izvorno.

Slikar Georgije Popović rođen je u Bečkereku 1784. godine, a preminuo je 1847. godine. Prva slikarska iskustva stiče u radionici svog oca Teodora, pod čijim snažnim uticajem se razvija njegov slikarski manir zatvoren u okvirima između ranog i visokog baroka. U njegovom radu ima ostataka ikonopisnih tradicija, nespretnosti u proporcijama i gestovima figura, međutim, on je morao posle smrti oca da završi njegove započete slikarske poslove, a istovremeno, brinuti se o majci i mlađoj braći i sestrama, što je svakako bio veliki teret za mladog Georgijai i uticalo na njegov slikarski razvoj.

Popović je autor nekoliko ikonostasa i skupina celivajućih ikona, ali i određenog broja pojedinačnih dela koji nam ipak svedoče o Georgiju kao ozbiljnoj karici u slikarstvu Banata, sve do pojave snažnijih klasicističkih umetničkih strujanja.
Njegov najpoznatiji slikarski posao je bio slikanje ikonostasa i celivajućih ikona za parohijski hram posvećen Uspenju Bogorodice u Bečkereku (1815), a pripisuje mu se i slikanje Bogorodičinog trona i celivajućih ikona crkve Svetog Georgija u Čenti (1811).
Crkva u Barandi ima tri zvona livena 1923. godine u Beogradu u livnici ‘’Goćevac’’. Jedan od najstarijih crkvenih dokumenata je sačuvana matična knjiga iz 1779. godine, dok se knjige venčanih vode od 1780. godine.

RIMOKATOLIČKA CRKVA „SVETA ELIZABETA UGARSKA“ U OPOVU

Po zapovesti carice Marije Terezije i trošku države prva crkva od drveta zajedno sa parohijskim stanom izgrađena je na današnjem mestu raskrsnice ulica Stanka Tomića i Borisa Kidriča. Ova crkva je imala oltar, propovedaonicu, pričesne klupe, krstionice, ispovedaonicu i devet klupa, dok je izvan crkve bilo zvono na dva stuba. Crkva je bila posvećena Blaženoj djevici Mariji i crkvena godišnjica se slavila 15. avgusta. Prema navodima Andreasa Majera, i danas postoje neki bakarni i drveni predmeti od tog inventara, kao i jedna slika.

Takođe, o trošku države, 1776. godine izidana je današnja crkva ali sa drvenim tornjem posvećena Sv. Elizabeti Ugarskoj. Istovremeno, sazidan je i župni dom, koji zajedno sa crkvom, danas predstavlja najstarije sačuvane arhitektonske objekte u Opovu. Zanimljiv deo inventara crkve su orgulje sa pet registra, koje je crkva dobila 1838. godine, koje se i danas nalaze u crkvi ali im je potrebna restauracija.. Takođe, toranj od dasaka je uz pomoć erara, 1847. godine uklonjen i sazidan novi od čvrstog materijala. Malo zvono za umrle kupljeno je 1837. godine, ostala zvona su nabavljena tokom Prvog svetkog rata, dok su nova zvona kupljena 1924. godine uz pomoć tadašnje političke uprave. Krst ispred crkve

Crkvena godišnjica, odnosno Kirbaj slavi se 19. novembra. Svetica kojoj je crkva posvećena, Elizabeta Ugarska rođena je 1207. godine u Bratislavi, a umrla je 1231. u Marburgu. Bila je ugarska princeza, katolilička redovnica i svetica iz dinastije Arpadovića. Za sveticu je proglašena 1235. godine, a smatra se zaštitnicom pekara, prosjaka, siromaha, humanitarnih delatnika, bolnica, udovica, ljudi u progonstvu i mladih supruga. Njeni simboli su ruže, hleb i milosrđe.

Elizabeta Ugarska je ćerka ugarskog (mađarskog) kralja Andraša II i vema mlada, nakon udaje i pogibije muža zamonašena je pristupajući franjevačkom redu. Smatra se jednom od najpoznatijih svetiteljki franjevačkog reda i njena ikonografija baš tako varira. Često se prikazuje kao redovnica franjevka, međutim, s druge strane prikazuje se i kao kraljica. Njen najčešći atribut je pregača sa buketom ruža, a između ostalog prikazuje se i sa trostrukom krunom koja označava njeno kraljevsko dostojanstvo, kraljevsku udaju i takođe, proslavu na nebu što je kao svetiteljka stekla. Između ostalog, ona se prikazuje i okružena unesrećenim i i ubogim ljudima kojima udeljuje milostinju.

Crkva u Opovu poseduje monumentalnu oltarsku palu posvećenu ovoj svetici i to je delo koje se umetnički ističe, a rad je nepoznatog austrijskog slikara iz 18. veka, baroknog izraza, najverovatnije bečke provinijencije. Na kompoziciji je prikazana stojeća figura Elizabete Ugarske okružena ljudima kojima udeljuje milostinju. Oko glave ima oreol, dok u ruci drži krunu i ona je ovde predstavljena kao oličenje karitasa što je hrišćanska ljubav prema bližnjima

U hramu se čuvaju i ostale ikone posvećene svetim ličnostima, kao što su predstava Svetog Josifa sa mladim Hristom, više predstava Bogorodice, a jedno od tih dela je Bogorodičino bezgrešno začeće (Bogorodica inokulata), zatim ulje na platnu Svetog Vendelina. Kao i u svim rimokatoličkim crkvama i ovde se nalaze skulpture od bojenog gipsa i bojenog drveta: Bogorodičino bezgrešno začeće, kipovi Svetog Antuna Padovanskog i Svetog Josifa, kai i skulptura koja prikazuje umrlog Hrista na njegovom grobu.

SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA „SABOR SVETOG ARHANGELA GAVRILA“ U SEFKERINU

Hram Sabora svetog arhangela Gavrila, koji se praznuje 26. jula, počinje da se gradi 1811. godine. Građevinski odbor radove je poverio izvođaču Glazeru za 40.000 forinti, dozvolu za gradnju dala je eparhijska konzistorija u Temišvaru 13. aprila 1811., a osvećenje temelja je izvršeno 20. aprila 1811. godine. Crkva u klasicističkom stilu završena je 1813. godine.

Tek 26 godina kasnije, hram je oslikan i dekorisan. Konkretno, angažovan je Konstantin Pantelić, tada već poznat autor ikonostasa koji je u to vreme živeo u Pančevu. Radovi su izvedeni 1838. godine i čine skladnu celinu jer ikonostas kao jedno arhitektonsko – skulpturalno delo poseduje jedinstvo, povezan sa oplatom pevnica, arhijerejskim i Bogorodičinim tronom, a samo slikarsko delo predstavlja skladnu celinu sa ornamentalnim radovima. Da je ikonostas oslikan 1838. godine, o tome nam svedoči jedna ovalna ploča sa zapisom koji se nalazi na Bogorodičinom tronu i ona pominje ličnosti episkopa Pantelejmona Živkovića, protoprezvitera Konstantina Arsenovića, a tu se popisao i akademski živopisac Konstantin Pantelić. Nije slučajno što pominje Konstantina Arsenovića jer je u pitanju jedna moćna figura tog doba, koji se i sam bavio slikarstvom, verovatno direktno utiče na radove na ikonostasu koje je izveo Pantelić, konkretno, na rasporedu ikona i u izboru ikonografskih scena.

 

Za ikonostas u Sefkerinu, možemo, bez svake sumnje, reći da je jedan od uspešnijih radova Konstantina Pantelića, a znamo da je ovaj slikar iza sebe ostavio 18 ikonostasa i preko 500 ikona.

Govoreći o uticaju Pantelićevih savremenika, koji su se isticali po veštini, njegov rad možemo povezati sa delom Konstantina Danila i taj uticaj je primetniji kada Pantelić radi u Banatu za razliku od njegovih radova u Sremu. Uticaj se ogleda u načinu slikanja figure i draperija na pojedinim kompozicijama, konkretno u položaju postavljanja figure, mada je bio vezan i za tradiciju baroka i nešto što je prepoznatljivo u njegovom radu jesu robusne, snažne figure koje mu daju jednu osobenost i prepoznatljivost među ostalim autorima tog doba. Za direktan uticaj rasporeda i položaja ikona može da se napravi paralela sa poznatim uzdinskim ikonostasom koji je naslikao Konstantin Danil. U pitanju su gornje zone, u predstavama apostola i proroka. Osim toga, iako je Pantelić imao neke crtačke nedoslednosti i nesigurnosti u načinu postavljanja figura u produbljivanju pezaža, možemo istaći da je on to svoje crtačko znanje povezao u jednu skladnu celinu bez obzira na neke nedoučenosti. To plodno razdoblje njegove karijere govori da je on uspeo da poveže neka znanja koja se tiču savremenog trenutka, konkretno bečkog klasicizma sa nekim baroknim rešenjima koja su preživela do tada i kojima se on obilato koristio, kao kad radi Svetog arhangela Mihaila gde ga predstavlja u jednom baroknom zamahu, zalepršane draperije. Takođe, što se tiče nekih drugih uticaja, možemo istaći i uticaj Stefana Gavrilovića, jednog slikara kasnobaroknog i rokoko slikara, koji je uticao u nekim njegovim radovima kao što su pejzaži, koji imaju tu „sočnost“.

Sefkerinski hram je imao tri zvona, i ta zvona je skinula i zaplenila austro-ugarska vojska 1914. godine. Današnje veliko, srednje i malo zvono je izliveno u Beogradu i postavljeno 1924.

SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA „PRENOS MOŠTIJU SVETOG OCA NIKOLE“ U SAKULAMA

Sakulska crkva posvećena je Svetom Nikoli, odnosno prazniku „Prenos moštiju svetog oca Nikole“. Zidana je između 1844. i 1846. godine i ima status nepokretnog kulturnog dobra od velikog značaja.

Visina crkve je 40 metara, i jedna je od najviših u okolini. U pitanju je reprezentativna jednobrodna građevina razuđenih fasada, izvedena u klasicističkom stilu.

Severna i južna fasada rešene su sa dubokim polukružno završenim nišama u kojima su smešteni prozori, a na zapadnom pročelju polukružno završen prozor dok nad portalom flankiraju dve slepe niše istog oblika i dimenzija.

Unutrašnja dekoracija poseduje stilsko jedinstvo, budući da je nastala kao delo jedne grupe majstora u kratkom vremenskom periodu.

Ikonopis je radio Konstantin Pantelić između 1856. i 1857. godine. Ikonostas na oltarskoj pregradi, arhijerejskom i Bogorodičinom tronu, čini celinu sa njihovim arhitektonskim konstrukcijama i skulptorskim radom (dverima, oplatom i rezbarijom). Isti rezbar je verovatno načinio i dva nalonja (pokretna stočića) za celivajuće ikone, a po svoj prilici istovremeni su i ornamentalni i figuralni ukras na zidovima hrama.

Autor ikonostasa, slikar Konstantin Pantelić  (Ruma, 1800 ili 1802  – Donji Tovarnik, 1882) bio je štićenik mitropolita Stratimirovića i Lukijana Mušickog, što mu je donelo brojne narudžbine za velike slikarske poslove.

U slikarskom opusu Pantelić ima 18 ikonostasa i preko 500 ikona. Svojim radom dao je značajan prilog preobražaju srpskog građanskog društva u Vojvodini, njegove kulture, umetnosti i nacionalne svesti. Likovni kritičar Sreto Bošnjak, Pantelića svrstava u red srpskih slikara tog vremena koji su svoj oslonac tražili u evropskom, posebno bečkom klasicizmu, bidermajeru i romantizmu, oslobađajući srpsko slikarstvo od zoografskih kanona srednjovekovne tradicije.

Na osnovu ranijih popisa imamo saznanja da je umetničko i kulturno – istorijsko bogatstvo sakulske crkve činilo više ruskih ikona iz XVIII veka, za koje se još pre 40 godina navodi da su u veoma lošem stanju. Takođe, u popisima se pominje jedna ikona iz prve polovine XIX veka i celivajuće praznične ikone na plehu slikane obostrano, dela dvojice majstora iz sredine XIX veka, kao i jedno okovano jevanđelje sa gornjom koricom ukrašenom reljefnim predstavama u metalu, štampano u Rusiji 1760. godine, pod pokroviteljstvom carice Jelisavete, ćerke Petra Velikog.