Kulturna dobra i istorijska baština Opštine Opovo (9): Tradicionalna banatska arhitektura – kuće, mlinovi i vatrogasni domovi
OPOVO, 6. decembar 2025
Kulturna baština, kulturno nasleđe ili kulturno dobro, podrazumeva dobra koja su nasleđena od prethodnih generacija ili koja nastaju u sadašnjosti, a imaju specifičnu vrednost za ljude i treba da budu sačuvana za buduće generacije. Ova dobra najčešće su pod režimom zaštite, imaju simbolički značaj u svesti ljudi, a sa ekonomske strane predstavljaju turistički potencijal. Kulturna baština utiče na identitet određenog naselja, regiona ili države.
Šetajući ulicama Opova, Sakula, Barande i Sefkerina nije retkost videti stare kuće, među kojima su neke izgrađene u drugoj polovini 19. i početkom 20. veka, i koje zajedno sa svojim tremovima, ambarima, fasadama i ajnfor kapijama, predstavljaju svojevrsni muzej na otvorenom. Pored tradicionalne banatske arhitekture, kao kulturna nepokretna dobra, izdvajaju se i objekti industrijske arhitekture, a to su u našoj opštini još samo dva preostala mlina. Na kraju, kao arhitektonska kulturna dobra izdvajaju se i zgrade vatrogasnih domova.
Nažalost, pred naletom modernizacije ali pre svega ekonomskih interesa, kuće tradicionalne banatske arhitekture nestaju, bilo da se ruše kao dotrajale ili u cilju izgradnje novih stambenih objekata, dok se ređe adaptiraju kako bi sačuvale originalni izgled. Slična situacija je i sa zgradama industrijske arhitekture.
TRADICIONALNA BANATSKA ARHITEKTURA
Skoro do kraja XVIII veka, naselja u Banatu su građena stihijski i bila su sačinjena od zemunica ili malih niskih poluukopanih kuća od kojih su se videli samo krovovi. Promene u načinu stanovanja i građenju kuća u južnom Banatu nastala je u vreme osnivanja Banatske vojne granice (1764. godine). Od tada je vojna vlast propisivala kako treba graditi nova i regulisati stara naselja, pa su umesto starih srpskih sela razbijenog tipa građena nova, zbijena naselja. Nastao je graničarsko-panonski tip naselja čije su glavne karakteristike: ortogonalna šema ulica, blokova i parcela, sa centralnim trgom oko koga su parcele specijalne namene: za školu, crkvu, upravnu zgradu, krčmu i druge centralne funkcije. Osnovna karakteristika ovih planski nastalih naselja je njihova potpuna pravilnost u urbanističkoj strukturi sa postavljanjem stambenih objekata na liniji ulice sa drvenom kapijom i zidanom ogradom između objekata. Kapiju nose masivni stubovi koji su obično nešto viši od ograde.
Parcele su pravougaonog oblika, približno iste veličine, izuzev onih na kojima su javni objekti. Parcele stambene zone su podeljene na tri funkcionalno zasebna dela: stambeni deo, okrenut ka ulici; ekonomsko dvorište, u sredini i bašta.
Tradicionalna banatska arhitektura – „kuća na brazdu“ i „kuća uz put“ (Opovo i Baranda)
U zavisnosti od načina postavljanja kuće na parceli u južnom Banatu se uočavaju dva tipa organizacije parcele: „Kuća na brazdu“ i „Kuća uz put“. Kod mnogih parcela oba tipa karakteristično je da je prvo, stambeno dvorište, zatvorenog – atrijumskog tipa sa ambarom i štalom, a izmeću je prolaz sa dvokrilnom kapijom u drugo dvorište gde se nalaze pomoćni objekti (ambari, plevare, senjaci, torovi za stoku i sl.).
Prve kuće banatskih graničara bile su dvodelne (soba i kuhinja) sa podužnim tremom postavljene “na brazdu”, što znači uz granicu parcele ka jednom komšiji i užom stranom ka ulici. Povećanje kuće ostvaruje se dodavanjem prostorija po dužini i stvaranjem sobice na račun uličnog dela trema.
Kasnije se javljaju konfornije kuće postavnjene dužom stranom ka ulici – “uz put”. Kod ovakvih većih kuća pojavljuje se i prolaz kroz samu kuću – “ajnfor” kojim se ona deli na dnevni i noćni deo ili na delove za različite generacije ukućana. Kod kuća bogatijih domaćina trem je bio oslikan. Drvena kapija kod ovih kuća bogato je ukrašena, kao i sama fasada kuće. Kao razvijeniji tip javlja se kuća u obliku ćiriličnog slova Г – “kuća na lakat”.
Karakteristično je da kuće u selima u Banatu sve vreme uglavnom ostaju prizemne. Građene su od materijala koji su mogli da se nađu u neposrednom okruženju (zemlja, trska, drvo). Najstarije kuće su građene od nabijene zemlje, sa otvorenim ognjištem, pokrivene trskom. Zbog lako zapaljivih materijala i otvorenog ognjišta bili su česti požari zbog čega je propisana izgradnja dimnjaka od cigle koji izlazi iznad krova. Kasnije su kuće građene od nepečene cigle (ćerpiča), pa od pečene cigle sa dvovodnim drvenim krovom pokrivenim crepom. Kuće iz kasnijeg perioda za grejanje i pripremu hrane imaju zidane peći sa zidanim dimnjakom.
Još jedna od karakteristika po kojoj je banatska kuća prepoznatljiva je trem. Javio se prvo na srpskoj kući, kao element koji je prenet iz starog zavičaja, da bi kasnije bio opšte prihvaćen. Kod prvih kuća trem je bio otvoren, sa drvenim stubovima. Kasnije su stubovi zidani, postavljana ograda između njih, pa i prozori kako bi se zatvorio. Sa trema (konka, gonka) ulazilo se u prostorije kuće, tu se sedelo i obedovalo leti.
Tradicionalna banatska arhitektura – fasada sa ukrašenim prozorima (Sakule), ajnfor kapija (Sefkerin), ambar (Opovo) i oslikani plafon (Sakule)
Od samog početka vlasnici se trude da ukrase fasade, kako bi im se kuće razlikovale. Obavezni delovi fasade su sokla i manje ili više bogato profilisan krovni venac. Površina fasade se stupcima, koji nose različito ukrašene kapitele, deli na više celina, obično u skladu sa unutrašnjim rasporedom prostorija. Javljaju se manje ili više bogati ukrasi oko prozora i kapije različitih geometrijskih i floralnih oblika izrađeni u malteru ili pričvršćeni od gipsa. Ponegde se iznad otvora postavljaju i ukrasi u obliku glave. Javljaju se i različiti ukrasi na stolariji. Posebno su bogato obrađivane i ukrašavane ulazne kapije. Bogatiji domaćini su se trudili da svoju kuću istaknu i bogatim ukrašavanjem fasada.
Unutrašnjost kuća je krečena i molovana valjcima ili mustrama sa različitim dezenima. Bogati domaćini su dovodili slikare koji su im oslikavali ajnfore, plafone u sobama ili delove zidova.
KUĆA PORODICE ANĐELKOVIĆ U OPOVU
Jedan od najstarijih, ali svakako najreprezentativniji objekat tradicionalne banatske arhitekture u našoj opštini je kuća porodice Anđelković u Opovu, izgrađena oko 1872. godine.
Kuća Anđelković je prizemni objekat građen po principu „kuće na lakat“, čemu je doprineo i njen položaj na uglu dve ulice. Zidana je kao masivna građevina, od opeke starog formata sa drvenom krovnom konstrukcijom, pokrivenom biber crepom. Kuća je u osnovi podeljena na dve funkcionalne celine, poslovni deo ka ulici Borisa Kidriča i stambeni deo ka ulici Bratstva i jedinstva. Poslovni deo je nekada bio trgovina,a danas je apoteka. Unutrašnjost objekta ima visoke plafone. Oba dela su iz dvorišta povezana preko drvenog bogato rezbarenog trema.
Eksterijer kuće porodice Anđelković u Opovu
Fasada je malterisana i dekorisana u stilu klasicizma sa ravnim i čistim linijama. Horizontalno je podeljena na tri polja: soklu, nešto širi krovni venac, sa maskama za prozore za provetravanje tavanskog prostora u čijem centru su dečiji likovi i prostor između koji je pilastrima izdeljen na više delova. Ovi pilastri se završavaju ispod krovnog venca kapitelima. Prozori su uokvireni pilastrima koji počinju od jednostavne prozorske klupice i završavaju se kapitelima koji nose profilisanu nadprozornu gredu. Svi kapiteli su dekorisani tako da predtsvljaju mešavinu grčkih stilova sa dečijim likom u sredini. U prostoru između prozora i nadprozorne grede nalazi se elipsasti medaljon sa dečijim likom u sredini.
INDUSTRIJSKA ARHITEKTURA – MLINOVI
Industrijska arhitektura je uglavnom podređena funkciji i ona se odnosi na proizvodne objekte, skladišta, infarstrukturne objekte i sl. Njihova funkcija uglavnom zahteva veliki slobodan unutrašnji prostor što se postiže posebnim konstrukcijama. Položaj, a često i veličina otvora takođe su uslovljeni funkcijom.
Stari mlinovi u Opovu i Sakulama
Mlinovi služe za skladištenje i preradu žitarica. Obično su tipske građevine pravougaone osnove velikih dimenzija. Često su sačinjeni iz više različitih delova od kojih svaki predstavlja posebnu funkcionalnu celinu. Građeni su u klasičnom sistemu masivne gradnje sa zidovima od opeke, sa zidanom lučnom ili drvenom međuspratnom konstrukcijom i drvenom krovnom konstrukcijom. Pokriveni su crepom i ređe eternitom. Fasade su jednostavne, obično sa geometrijskom dekoracijom. Na fasadi su ritmično postavljeni prozori. Mlinovi u Opovu i u Sakulama su u potpunosti građeni po ovim principima. Privatizacijom mlina u Opovu sprovedena je prenamena, a renoviranjem je izmenjen stari izgled objekta, dok je zgrada mlina u Sakulama u potpuno ruiniranom stanju.
ARHITEKTURA VATROGASNIH DOMOVA
Nakon ukidanja Banatske vojne granice u većini naselja u južnom Banatu osnivaju se Dobrovoljna vatrogasna društva (DVD). Prestankom graničarske obaveze stanovnika naseljenih mesta, nastao je problem ko će gasiti požare koji su u to vreme bili česti, kako na objektima koji su još uvek većinom imali otvorena ognjišta, tako i na usevima. Ova udruženja građana bila su dobrovoljna, a domovi koje su izgradili pored funkcije okupljanja članova, čuvanja opreme i obuke podmlatka, korišćeni su i za kulturna dešavanja u naseljima u kojima su izgrađeni Imali su svečane sale, tako da se stanovništvo okupljalo u njima. Biti član DVD bila je čast i velika odgovornost.
Vatrogasni dom u Sakulama
Objekti dobrovoljnih vatrogasnih društava obično su građeni u centralnom delu naselja. Pripadaju tipu industrijske arhitekture gde funkcija u mnogome diktira konstrukciju i izgled zgrade. Obično imaju pravougaonu osnovu većih dimenzija. Masivno su zidani od opeke, sa drvenom međuspratnom i krovnom konstrukcijom, Često su spratni objekti sa vatrogasnim tornjem, koji se izdiže visoko iznad ostalog dela objekta. Na vrhu tornja je terasa sa balustardom, sa koje je posmatrano selo i njive u okolini kako bi se uočio požar. U prizemlju su garaže za vatrogasna vozila sa velikim kapijama i prostorije za opremu, dok su na spratu kancelarije i sala za obuku i okupljanje. Sala je obično imala prozore većih dimenzija. Fasade vatrogasnih domova su jednostavne sa profilisanim krovnim i kordonskim vencima i eventualno jednostavnim ukrasima oko otvora.
Vatrogasni dom u Barandi
Vatrogasni dom u Barandi se izdvaja nešto bogatijom obradom ulične fasade sa širokim horizontalnim vencem sa geometrijskim ukrasima koji razdvaja etaže i završnim krovnim vencem koji je u istom stilu. Uglovi tornja su ukrašeni floralnom ornamentikom. Na istočnoj i zapadnoj strani tornja nalaze se kartuše sa amblemom Dobrovaoljnog vatrogasnog društva Baranda. Kao reprezentativni objekat značajan za industrijsko i garditeljsko nasleđe južnog Banata i Srbije, zbog arhitektonskih i istorijskih vrednosti, Vatrogasni dom u Barandi je utrvđen za spomenik kulture 2023. godine.
Jasmina Vujović, dipl.inž.arh. / Č.V.
Foto: Glas Opova
