Kulturna dobra i istorijska baština Opštine Opovo (1) ARHEOLOŠKA NALAZIŠTA, ISTORIJSKI SPOMENICI I ISTORIJSKO-PROSTORNE CELINE

by Glas Opova | 3.11.2025. | ISTORIJA I FELJTONI

OPOVO, 1. novembar 2025

Kulturna baština, kulturno nasleđe ili kulturno dobro, podrazumeva dobra koja su nasleđena od prethodnih generacija ili koja nastaju u sadašnjosti, a imaju specifičnu vrednost za ljude i treba da budu sačuvana za buduće generacije.

Ova dobra najčešće su pod režimom zaštite, imaju simbolički značaj u svesti ljudi, a sa ekonomske strane predstavljaju turistički potencijal.

Kulturna baština utiče na identitet određenog naselja, regiona ili države.

ARHEOLOŠKO NALAZIŠTE  „UGAR BAJBUK“ U OPOVU

Na osnovu arheoloških nalaza prisustvo ljudi u ovom delu Potamišja može se pratiti duboko u prošlost, od mlađeg kamenog doba – neolita, preko bakarnog, bronzanog i gvozdenog doba, antike i ranog srednjeg veka, a preko pisanih istorijskih izvora tokom poznog srednjeg i novog veka.

Dolina reke Tamiš je bila jedan od koridora širenja neolitskih kultura o čemu nam svedoče brojni arheloški lokaliteti i nalazi starčevačke i kasnije vinčanske kulture. Na teritoriji Opštine Opovo, otkriveno je, i u većoj ili manjoj meri istraženo, više od dvadestak arheoloških lokaliteta, a neki od njih, kao Ugar Bajbuk, Beli breg i Trnovačka greda, zauzimaju značajno mesto u istraživanju nacionalne arheologije mlađeg kamenog doba.

Nalazišta Beli breg i Trnovačka greda imaju kontinuitet kroz više praistorijskih epoha, međutim, kao najznačajnije arheološko nalazište ovog dela Potamišja izdvaja se Ugar Bajbuk, neolitsko naselje finalne faze vinčanske kulture Vinča-Pločnik. Pored bogatog arheološkog materijala, ovaj lokalitet se izdvaja i po svojoj istraženosti jer su pored arheoloških, istovremeno sprovedena pedološka, klimatološka, hidrološka i paleobotanička istraživanja.

Ugar Bajbuk se nalazi u istočnom delu opovačkog atara u neposrednoj blizini današnjeg naselja. U pitanju je naselje datovano u razdoblje između 3800. i 3600. godine p.n.e., međutim, po najnovijim nalazima moguće je da je starije za jedan milenijum. Naselje je bilo smešteno na lesnom uzvišenju koje je u to vreme bilo okruženo vodom. Pretpostavlja se da je u to vreme delta Tamiša počinjala već kod Barande.

 Arheološka zbirka artefakata sa lokaliteta Ugar-Bajbuk (Foto: Glas Opova)

Nalazište je otkriveno 1965. godine, a prva zaštitna i orjentaciona iskopavanja organizovana su 1979 – 1980. godine i njima je rukovodio vršački arheolog Rastko Rašajski. Tri godine kasnije multidisciplinarni projekat sprovela je međunarodna ekipa naučnika (1983-1989). Iskopavanjima su rukovodili Bogdan Brukner (Univerzitet u Novom Sadu) i Ljubomir Bukvić (Narodni muzej Pančevo), dok je američku ekipu vodila Ruth Tringham (University of California Berkely). Projektu su se povremeno priključivali naučnici iz Holandije (univerziteti u Feheningenu i Groningenu).

Osnovne privredne delatnosti stanovnika ovog naselja su bili zemljoradnja i stočarstvo, dok su lov i ribolov dopunske delatnosti. Tokom iskopavanja istraženo je sedam kuća koje su stradale u požaru, a otkriveni ostaci arhitekture ukazuju na dugotrajnost naselja. Kuće su manjih dimenzija, građene od pleteri i lepa, sa podovima formiranim na drvenim potpatosnicama. Kuća se delila na prostor za stanovanje i deo za svakodnevne poslove u kojem je obično stajala peć.

Pronađen je bogat arheološki materijal. Keramičke posude, u celosti ili fragmentalno, u vidu koničnih i bikoničnih zdela, činija, lonaca, amfora, poklopaca i amforeta, zatim alatke od kamena i kremena, kao što su žrvnji, noževi, sekire i postruške, kao i šila i igle od kostiju i rožine. Pored keramike i oruđa, pronađene su idoli od pečene zemlje i male figurine u obliku gravidnih  ženskih figura u sedećem ili ležećem položaju, namenjene kultnom ritualu. Veliki broj glinenih tegova ukazuju da je bilo i razboja u kućama.

Na lokalitetu su pronađena i zrnca bakra ali pošto je bakar podložan koroziji veoma su retki očuvani celi predmeti. Bakar je najverovatnije stigao putem trgovine iz karpatskih oblasti ili istočne Srbije, a upotrebljavan je za izradu nakita, oruđa i oružja.

Na lokalitetu Ugar-Bajbuk pronađeni su ostaci najstarije tkanine u našoj zemlji, čija se starost procenjuje na oko 5,6 hiljada godina

3. Arheološka kampanja na lokalitetu Ugar-Bajbuk 2024. godine

Nakon 35 godina arheolozi su ponovo došli na ovaj lokalitet. Tokom 2022. godine vršena su terenska rekognosciranja, nakon čega je urađeno i geofizičko snimanje celog lokaliteta, što je dalo fantastične rezultate, a rezultati snimanja su pokazali da je naselje mnogo veće nego što se prvobitno smatralo. Pored toga, došlo se do nove pretpostavke, da ovo naselje pripada kulturnom krugu datovanom u 5. milenijum p.n.e. Ispostavilo se da je naselje Ugar-Bajbuk veoma kompleksno pa je bilo potrebno izvršiti reviziona arheološka istraživanja, kako bi se potvrdila slika dobijena gomagnetskim snimanjima i takođe kako bi se došlo do uzoraka pogodnih za datovanje metodom C14.

Nova kampanja je počela početkom oktobra 2024. godine i trajala je dve nedelje, a fokus istraživanja bio je jedan od nekoliko odbrambenih rovova koji okružuju naselje. Iako malog obima, ovo istraživanje može otkriti tačnu svrhu ovih izuzetno velikih rovova, način njihove gradnje, kao i period kada su izgrađeni, koliko dugo su bili u upotrebi i nadamo se, vreme prestanka života ovog naselja.

Pod patronatom ROOTS projekta i Univerziteta u Kilu, u istraživanjima su učestvovali arheolozi Narodnog muzeja u Pančevu, Muzeja Vojvodine u Novom Sadu i arheolozi nemačkog Univerziteta u Kilu. Rukovodilac terenskih istraživanja je bio Miroslav Birclin iz Narodnog muzeja u Pančevu, dok je menadžer projekta bio Fin Vilkes sa Univerziteta u Kilu.

NADGROBNI SPOMENIK OBERKNEZA MILIĆA POPOVIĆA IZ 18. VEKA

Od istorijskog značaja su i nadgrobni spomenici koji nam takođe daju važne podatke o našoj prošlosti. Nažalost, dobar deo nije odoleo „zubu“ vremena, mnogi su vremenom uklanjani, tako da su zauvek izgubljeni.

Istorijski, najznačajniji artefakt ove vrste je nadgrobna ploča oberkneza Milića Popovića iz Opova. Po oslobođenju od Turaka, Austrijanci su Temišvarski Banat organizovali u 11 distrikta (okruga). Distrikt Pančevo je bio podeljen na tri procesa (sreza): Pančevački, Kovinski i Neuzinski. Administracijom je upravljala Dvorska komisija u Beču, a svaki distrikt je imao perfekta (upravnika) više viceprefekta, kontrolora i pisara, praktikanata i drugih činovnika. Nad narodnim – seoskim knezovima nadzor su vodili oberknezovi ili oborknezovi koji su spadali u osoblje distrikta. Knezovi i oberknezovi upravnog područja su se jednom mesečno sastajali kada se predavao prikupljeni novac od dažbina, primana naređenja od vlade, vršila saslušanja i istraživanja, rešavane pritužbe pojedinaca, kažnjavani krivci, a veći zločinci upućivani Zemaljskom sudu u Temišvar

Nadgrobna ploča opovačkog oberkneza Milića Popovića (Foto: Glas Opova)

Milić Popović (1703-1771) iz Opova je bio oberknez pančevačkog procesa sa sedištem u Opovu. Svakako, jedan od istaknutijih oberknezova tog vremena koji se često pominje u tadašnjim dokumentima ali i veoma imućan čovek. Zvanje oberkneza je dobio verovatno 1742. godine i tu dužnost je obavljao dosta dugo. Oberknezovi su primali godišnju platu od 100 forinti u gotovom i 30 forinti u plastovima sena. Popović je 1753. godine kao arendator držao u zakup ribolov u distriktu za šta je državnom eraru plaćao 615 forinti godišnje. Pored toga pančevački oberknez je držao gostionicu i mesnicu u Jabuci, čija je arenda 1755. godine iznosila 80, a 1756. i 1757. godine 250 forinti godišnje, kao i arendu u Sakulama za točenje pića i prodaju mesa, koja je 1755. godine iznosila 50, a naredne dve godine 60 forinti. U svom Opovu, Popović je 1756-1757. godine u zakupu držao gostionicu i mesnice po ceni od 300 forinti godišnje, dok je 1770. godine (1.11.1769-31.10.1770) imao arendu gostionica, mesnica, ribolova i maloprodaje soli u Opovu čiji je godišnji zakup bio 667 forinti.

Milić Popović je sahranjen kod Gornje crkve, odnosno stare crkve i groblja koji su se nalazili zapadno od placa (parka) prema Tamišu na današnjem potesu od početka ulice Stanka Tomića, preko Svetosavskog doma i stambenih zgrada u ulici JNA. Tekst na nadgrobnoj ploči glasi (delovi su nečitki):

„Ovde leži rab božji Milić Popović oberknez distrikta pančevačkog, poživeo godina 68, preminuo .. maja 1771. godine i supruga njegova Latinka poživela …“

Grob sa nadgrobnom pločom opovačkog oberkneza je premešten (krajem 18. ili početkom 19. veka) na novo pravoslavno groblje (pored puta za Barandu), a na nadgrobnoj ploči je uklesan još jedan tekst 1826. godine:

„…. ovaj kamen prenet iz gornje crkve, ……. Nikolić požive .. godina, preminula ….. 1826. godine“.

5. Radnja trgovca Miše Matejića iz Opova

Pored ovog nadgrobnog spomenika, sa istorijskog aspekta zanimljiva je porodična grobnica trgovca Miše Matejića (1877-1928) i njegove supruge Zorke, kao i spomenik – obelisk sveštenika Stevana Višackog iz 1896. godine

PROSTORNO KULTURNO-ISTORIJSKA CELINA „STARO SELO“ U SAKULAMA

Najstarije naselje savremenog Sakula nalazilo se na današnjoj zapadnoj periferiji prema Tamišu, koje Sakuljani nazivaju Staro selo, odakle se kasnije širilo ka severoistoku i jugoistoku.

Mada nema sačuvanih kuća iz ranijih vekova, Staro selo je sačuvalo jasno izdiferencirano, teritorijalno i prostorno-plansko istorijsko jezgro iz kojeg je nastalo savremeno Sakule.

Na osnovu arheoloških istraživanja znamo da su se najstarija ljudska naselja već u praistoriji nalazila u Starom selu, kao i na okolnom Truntalju i Sigetu. U pisanim istorijskim izvorima, Sakule se prvi put pominje 1432. godine i to je naselje koje možemo locirati na današnjoj poziciji „Starog sela“. Prema turskom defteru – poreskom popisu, Staro selo – Sakule 1554. godine ima 20 duša. Sakule je zabeleženo i u katastigu Pećke patrijaršije kada su 1660. godine pećki kaluđeri sakupljali milodare po Banatu, dok su Austrijanci tokom Velikog bečkog rata sproveli poreski popis 1688/89. godine i u Sakulama zabeležili 40 domaćinstava. Po oslobođenju Banata od Turaka, Sakule je ozbiljno postradalo i broji samo 12. kuća i u prvoj polovini 18. veka beleži se kao siromašno selo. Situacija se popravlja od polovine 18. veka pa će tako Sakule do zavojačenja u okviru Banatske vojne granice 1774. godine imati 54 srpska domaćinstva. Između 1764. i 1787. godine sprovedeno je prvo sveobuhvatno mapiranje Habsburške monarhije, poznato kao Prvi ili Jozefinski katastar u okviru kojeg su 1773. i 1778. godine izvšena ekonomska merenja radi izrade katastra u Temišvarskom (Tamiškom) Banatu. Na osnovu tih ekonomskih premera izrađen je novi plan Sakula, koje se od tada širi na današnje lokacije sela.

6. Staro selo u Sakulama

Staro selo je stacionirano na uzvišenju lesnog odseka neposredno na granici pančevačke diluvijalne terase sa aluvijalnom ravni Tamiša, koji ga štiti u periodima visokog vodostaja. Kroz selo vodi jedna, centralna ulica, koja je presečena sa dva mala sokaka.

U Starom selu je podignuta prva sakulska crkva. Mada se sveštenik u Sakulama pominje 1660. godine, nema nikakvih podataka o seoskoj crkvi, a u popisima se ne pominju sveštenici. Selo je verovatno bilo opovačka parohijska filijala, sve do polovine 18. veka kada je u Sakulama izgrađena crkva od „busa“, pretpostavljamo naboja i bila posvećena Svetom Nikoli.

AJFELOV MOST U BARANDI

Put Pančevo – Opovo – Baranda – Čenta – Perlez izgrađen je uoči Prvog svetkog rata između 1912. i 1914. godine i to je prva saobraćajnica sa tvrdom podlogom koja je povezivala Pančevo i Zrenjanin. Tada je izgrađen most, odnosno mostovi na Tamišu između Barande i Čente. Sve do 1961. godine ovo je bio jedini zidani most na Tamišu u okolini, tako da su Opovčani tokom velikog vodostaja i izlivanja Tamiša, kada nije radila skela, na svoje njive u Ritu morali ići zaobilazno preko Barande i Čente.

7. Ajfelov most u Barandi

Mostovi su od metalne konstrukcije, kolovoz je asfaltiran i most se sastoji iz tri celine: prvi je prelaz preko rukavca, drugi najveći premošćuje glavno korito Tamiša i treći najmanji prelazi preko zabarenog dela. Most je projektovao studio čuvenog francuskog konstruktora, inženjera Aleksandra Gistava Ajfela (Alexandre Gustave Eiffel). Nažalost, tabla studija Ajfel koja je se nalazila na ogradi mosta nije sačuvana, odnosno, skinuta je tokom radova na jednoj od sanacija mosta.

Projekat „Kulturna dobra i istorijska baština Opštine Opovo“ je sufinansiran iz budžeta Republike Srbije – Ministarstvo informisanja i telekomunikacija. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.