MART – MESEC BORBE PROTIV RAKA: PREVENCIJA MALIGNIH TUMORA U 2025. GODINI
Prema poslednjim procenama Svetske zdravstvene organizacije i Međunarodne agencije za istraživanje raka, obolevanje od malignih bolesti u svetu je poraslo na 19,3 miliona lјudi i registrovano je 9,9 miliona smrtnih slučajeva od svih lokalizacija malignih tumora u 2020. godini.
Tokom života, jedan od pet muškaraca i jedna od šest žena će oboleti od raka, a jedan od osam muškaraca i jedna od jedanaest žena će umreti od nekog oblika maligne bolesti.
Klјučne činjenice:
- Rak je vodeći uzrok smrtiširom sveta, što predstavlјa skoro 10 miliona smrti u 2020. godini, ili skoro svaki šesti smrtni slučaj.
- Najčešći karcinomisu karcinom dojke, pluća, debelog creva i rektuma i prostate, a kod nas (usled nepravovremenog otkrivanja i lečenja i kasnog uvođenja imunizacije) i rak grlića materice.
- Otprilike 1/3 smrtnih slučajevaod raka je posledica upotrebe duvana, visokog indeksa telesne mase, konzumiranja alkohola, malog unosa voća i povrća i nedostatka fizičke aktivnosti.
- Infekcijekoje izazivaju rak, kao što su humani papiloma virus (HPV) i hepatitis, odgovorne su za približno 30% slučajeva raka u zemlјama sa niskim i nižim srednjim prihodima.
- Mnoge vrste raka se mogu izlečiti ako se rano otkriju i efikasno leče.
- Najvažnijiorganizovani, populacioni, skrinizi na rak (otkrivanje u ranoj fazi kada još nema simptoma) su: Papanikolau test (rano otkrivanje raka grlića materice; od 25 do 64 godine, 1 godišnje ili ređe ako ginekolog odredi), mamografija (rano otkrivanje raka dojke; od 50 do 69 godina, 1 u 2 godine) i test na skriveno krvarenje u stolici (rano otkrivanje raka debelog creva; od 50 do 74 godine, 1 u 2 godine).
- HPV vakcinaje prva vakcina protiv raka (sprečava kod žena – rak grlića materice, vagine i vulve; kod muškaraca – rak penisa i kod oba pola – rak zadnjeg dela grla i završnog dela debelog creva) koju u našoj zemlјi mogu dobiti besplatno deca i mladi uzrasta 9-19 godina.
Prema procenama, u 2020. godini, gotovo polovina novih slučajeva malignih bolesti i blizu dve trećine smrtnih slučajeva od raka u svetu se registrovalo u Aziji. To je delom posledica i činjenice da na ovom kontinentu živi više od 60% svetske populacije. U Evropi, koja čini samo 9,0% svetske populacije, registrovano je 22,8% novih slučajeva raka i 19,6% smrtnih slučajeva od malignih bolesti. Za razliku od Evrope, u Americi, koja čini 13,3% svetske populacije, registrovano je 20,9% novoobolelih i 14,2% umrlih od raka. Za razliku od drugih kontinenata, veći procenat smrtnih slučajeva od raka u odnosu na procenat novootkrivenih slučajeva je registrovan u Aziji (58,3%; 49,3%) i Africi (7,1%; 5,7%) što se može dovesti u vezu sa većim učešćem određenih lokalizacija raka koje imaju lošiju prognozu, slabo preživlјavanje i sa time da u mnogim zemlјama u Aziji i Africi postoji ograničeni pristup zdravstvenoj zaštiti i pravovremenoj dijagnostici i lečenju.
Obolevanje i umiranje od raka u svetu i Srbiji
Prema najnovijim procenama Svetske zdravstvene organizacije i Međunarodne agencije za istraživanje raka, obolevanje od malignih bolesti u svetu je poraslo sa 12,7 miliona u 2008. godini i 14,1 miliona lјudi u 2012. godini na 19,3 miliona lјudi u 2020. godini. Prema istom izvoru, registrovano je 9,9 miliona smrtnih slučajeva od svih lokalizacija malignih tumora u 2020. godini. Procena je da će tokom života jedan od pet muškaraca i jedna od šest žena oboleti od raka, a jedan od osam muškaraca i jedna od jedanaest žena umreti od nekog oblika maligne bolesti.
Povećano opterećenje rakom je posledica nekoliko faktora, od kojih su najznačajniji ukupan porast stanovništva i produženo očekivano trajanje života, ali i promena učestalosti određenih faktora rizika za rak, povezanih sa socijalnim i ekonomskim razvojem. Primer su zemlјe ubrzanog ekonomskog razvoja, gde su u prošlosti najučestaliji bili maligni tumori koji su posledica infekcije. Sada se u ovim zemlјama češće javlјaju oni tipovi malignih bolesti koji se dovode u vezu sa stilom života i koji su učestaliji u industrijski razvijenim zemlјama.
Uprkos činjenici da su preventivni programi u nekim zemlјama doveli do značajnog smanjenja stopa obolevanja od nekih lokalizacija raka, kao što su rak pluća (primer, kod muškaraca u Severnoj Evropi i Severnoj Americi) i rak grlića materice (primer, u većini zemalјa, osim u zemlјama subsaharske Afrike), novi podaci pokazuju da se i dalјe većina zemalјa još suočava sa povećanjem apsolutnog broja slučajeva malignih bolesti koji se kasno dijagnostikuju i zahtevaju dugotrajno lečenje i negu.
U svetu su, i dalјe, rak pluća, rak dojke i rak debelog creva vodeće lokalizacije raka u obolevanju i u umiranju. Ove tri vrste raka čine zajedno jednu trećinu novoobolelih i umrlih osoba od raka. Rak pluća je najčešće dijagnostikovan rak kod muškaraca i čini 14,5% svih novih slučajeva raka i 22% svih smrtnih slučajeva od raka kod muškaraca. Potom slede karcinom prostate (13,5%) i kolorektalni karcinom (10,9%). Rak dojke je najčešće dijagnostikovan maligni tumor kod žena (čini 24,2% svih novootkrivenih slučajeva raka) i vodeći uzrok smrti od raka kod žena (15%), a slede ga rak pluća (13,8%) i rak debelog creva (9,5%).
U Republici Srbiji tokom 2021. godine vodeće lokalizacije raka za mušku populaciju su bile pluća i bronh (21.6%), kolon i rektum (14.1%)), prostata (10.1%), mokraćna bešika (7.3%) i pankreas (3.9%). Najčešće lokalizacije karcinoma kod ženske populacije su karcinom dojke na prvom mestu (23.0%), pluća i bronh (11.1%), kolon i rektum (10.5%), grlić materice (5.6%) i ovarijum (4.1%).
Srbija se prema najnovijim procenama, a među 40 zemalјa Evrope, svrstava u grupu zemalјa sa srednjim rizikom obolevanja (nalazi se na 12. mestu) i visokim rizikom umiranja od malignih bolesti u Evropi (na drugom mestu odmah posle Mađarske). Procenjene stope obolevanja od svih malignih tumora su niže kod muškaraca nego kod žena. Muškarci u Srbiji su u srednjem riziku obolevanja od svih malignih tumora, u odnosu na muškarce u zemlјama Istočne i Zapadne Evrope, kao i u odnosu na muškarce u Sloveniji i Hrvatskoj. Za razliku od muškaraca, žene u Srbiji su u višem riziku obolevanja od svih malignih tumora, odmah posle žena u Zapadnoj i Severnoj Evropi. Takođe, procenjena stopa obolevanja kod žena u Srbiji je viša u odnosu na druge zemlјe Zapadnog Balkana. Razlog ovome mogu biti više stope obolevanja od raka grlića materice i malignih tumora bronha i pluća u odnosu na prosečne procenjene stope obolevanja od ovih oblika raka u Evropi.
Za razliku procenjenih stopa obolevanja, Srbija je odmah posle Mađarske zemlјa u kojoj su registrovane stope umiranja od svih malignih tumora kod oba pola među najvišim u Evropi. Procenjene stope umiranja od svih malignih tumora su niže kod muškaraca nego kod žena. Žene u Srbiji su odmah posle žena u Mađarskoj u visokom riziku umiranja od svih malignih tumora, osim kože. Razlog ovome je činjenica da su stope umiranja od raka grlića materice i raka dojke kod žena u Srbiji među najvišima u odnosu na prosečne procenjene stope umiranja od ovih oblika raka u drugim zemlјama Evrope.
Na osnovu podataka Registra za rak Zavoda za javno zdravlјe Pančevo, u 2023. godini u Južnobanatskom okrugu od raka je obolelo 1626 i umrlo 775 osoba.
Prateći petogodišnje i desetogodišnje proseke obolevanja i umiranja u našem okrugu, zabeležen je porast broja obolelih, ali pad broja umrlih od malignih bolesti.
Najveći broj obolelih u našem okrugu je u uzrastu 55-75, dok se bolest registruje i kod znatno mlađih osoba, već sa 20-30 godina života.
Prema broju stanovnika najveće stope obolevanja u 2023. godini registrovane su u Pančevu (701,9) i Opovu (688,9), a najmanje u Plandištu (418,9) i Kovačici (541,4).
Prema broju stanovnika najveće stope umiranja u 2023. godini su bile u Beloj Crkvi (373,7) i Opovu (359,3), a najmanje u Kovačici (250,3) i Vršcu (272,7).
Od ukupnog broja obolelih od raka u 2023. godini u Južnom Banatu, najveći broj muškaraca je oboleo od karcinoma pluća 17,3%, debelog creva 15,3%, prostate 12%, mokraćne bešike 6,5% i pankreasa 2,8%, dok su žene najviše obolevale od raka dojke 22,3%, pluća 12,1%, debelog creva 10,9%, tela materice 4,6% i grlića materice 4,4%.
Od ukupnog broja umrlih od malignih bolesti u 2023.god u našem okrugu, u muškoj populaciji najveći broj umrlih bio je od karcinoma pluća 31,7%, debelog creva 11,1%, prostate 6,5%, pankreasa 5,6% i mokraćne bešike 4,9% dok je kod žena najveći broj umrlih od raka pluća 22,2%, dojke 18,7%, debelog creva 10,2%, pankreasa 5,8% i želudca 4,1%
Prevencija i rano otkrivanje
Nove smernice Svetske zdravstvene organizacije (SZO) imaju za cilј da pobolјšaju šanse za preživlјavanje lјudi koji žive sa rakom, tako što će usmeriti zdravstvene službe da se fokusiraju na rano dijagnostifikovanje i lečenje ove bolesti. Jedan od problema je što se mnogi slučajevi raka otkriju prekasno. Čak i u zemlјama sa razvijenom zdravstvenom službom, mnogi slučajevi raka se otkrivaju u uznapredovaloj fazi, kada je teže uspešno lečenje.
U Srbiji su 2013. godine doneti nacionalni programi za skrining raka grlića materice, raka dojke i kolorektalnog raka, koji bi trebalo da u narednom periodu značajno smanje obolevanje i umiranje od navedenih lokalizacija malignih tumora. Na skrining raka dojke pozivaju se žene starosti od 50 do 69 godina. Mamografski preventivni pregledi predviđeni su da se rade svim ženama navedenog uzrasta na dve godine. Skriningom na karcinom grlića materice obuhvaćene su žene između 25 i 64 godina, koje su pozivane na preventivni ginekološki pregled i Pap test jednom u tri godine. Cilјna grupa za testiranje na rak debelog creva odnosi se na građane oba pola starosti od 50 do 74 godina, koji se jednom u dve godine pozivaju na testiranje na skriveno krvarenje u stolici.
I dalјe jedan od značajnih problema u Srbiji predstavlјa i neprepoznavanje rizičnog ponašanja i nedovolјno korišćenje pozitivnih iskustava iz razvijenih zemalјa sveta u sprovođenju programa prevencije i ranog otkrivanja raka.
Između 30-50% svih slučajeva raka se može sprečiti. Prevencija predstavlјa najbolјu dugoročnu strategiju za kontrolu raka.
Više informacija na linku:
https://www.zjzpa.org.rs/mart-mesec-borbe-protiv-raka-prevencija-malignih-tumora-u-2025-godini/
Zavod za javno zdravlje Pančevo
